پنجه کاسپین

جنگل‌های کاسپین، که گاهی به آنها «جنگل‌های هیرکانی» هم گفته می‌شود، در حاشیه جنوبی دریای کاسپین در ایران و کشورهای دیگر (آذربایجان، ترکمنستان، روسیه، گرجستان) گسترده‌اند.

این جنگل‌ها ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارند:

1. تنوع زیستی بسیار بالا:

محل زندگی گونه‌های گیاهی و جانوری که در هیچ جای دیگر دنیا یافت نمی‌شوند.

درختانی مانند بلوط، راش، ممرز و افرا، و گونه‌های کمیاب مانند خرس قهوه‌ای، پلنگ ایرانی و گوزن زرد.

2. جنگل‌های باستانی:

بسیاری از درختان صدها سال قدمت دارند و این جنگل‌ها جزو قدیمی‌ترین اکوسیستم‌های جهان هستند.

برخی از منابع می‌گویند قدمت جنگل‌های هیرکانی به بیش از ۲۵ میلیون سال می‌رسد!

3. نقش اکولوژیکی:

تولید اکسیژن و تثبیت خاک.

کنترل سیلاب‌ها و حفظ منابع آب در حوضه‌های آبریز دریای کاسپین.

زیستگاه مهم پرندگان مهاجر و گونه‌های آبزی در حاشیه دریا.

بخش هیرکانی

از ترکمنستان و آذربایجان در شمال تا شمال ایران، به ویژه استان‌های گیلان، مازندران و گلستان.

ویژگی‌ها:

پوشش گیاهی بسیار متنوع و غنی.

ذخایر ژنتیکی ارزشمند برای کشاورزی و جنگلداری.

بخشی از میراث جهانی یونسکو است.

بخش هیرکانی در واقع همان جنگل‌ها و زیست‌بوم‌های سبز نوار جنوبی دریای کاسپین است که از آستارا تا گلستان کشیده شده‌اند و رابطه‌شان با کاسپین خیلی عمیق و چندلایه است:

۱. نقش بوم‌شناختی (اکولوژیک)

جنگل‌های هیرکانی مثل یک فیلتر طبیعی عمل می‌کنند: جلوی ورود حجم زیادی از رسوبات، خاک و حتی آلاینده‌ها به دریای کاسپین را می‌گیرند.

ریشه‌های این جنگل‌ها فرسایش خاک را کم کرده و مانع گل‌آلود شدن آب‌های ساحلی می‌شوند.

این منطقه مأمن گونه‌هایی است که مستقیماً با اکوسیستم کاسپین در ارتباط‌اند (مثل پرندگان مهاجر، پستانداران ساحلی).

2. نقش آب‌وهوایی

پوشش انبوه هیرکانی رطوبت و اقلیم ویژه حاشیه کاسپین را حفظ می‌کند. اگر این جنگل‌ها از بین بروند، تبخیر سطحی آب کاسپین تغییر می‌کند و حتی بر دمای محلی و سطح آب اثر می‌گذارد.

تعادل بین بارش کوه‌های البرز و تغذیه رودخانه‌های منتهی به کاسپین به‌شدت وابسته به این جنگل‌هاست.

3. نقش حفاظتی در برابر توسعه بی‌رویه

جنگل‌های هیرکانی مثل یک کمربند سبز بین کاسپین و مناطق انسانی عمل می‌کنند. اگر این کمربند از بین برود، فشار ساخت‌وساز و آلودگی مستقیماً به ساحل و خود دریا منتقل می‌شود.

4. اهمیت جهانی

هیرکانی در سال ۲۰۱۹ در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد؛ این باعث شده که حفاظت از آن نه‌فقط مسئله‌ای ملی بلکه بین‌المللی باشد و هرگونه تخریب آن می‌تواند حتی در مذاکرات زیست‌محیطی کاسپین مطرح شود.

https://whc.unesco.org/en/list/1584

🇰🇿 قزاقستان: قزاقستان بیشتر در ساحل شمالی و شمال شرقی دریای کاسپین قرار دارد. در نتیجه، جنگل‌های هیرکانی به قزاقستان نمی‌رسند و ارتباط مستقیم جغرافیایی ندارند. در این منطقه، بیشتر مناطق ساحلی قزاقستان شامل دشت و نیمه‌بیابان است، نه جنگل‌های متراکم هیرکانی.

🇬🇪گرجستان: گرجستان در غرب ایران و در منطقه قفقاز جنوبی قرار دارد. ارتباط هیرکانی با گرجستان بیشتر از نظر اکولوژیک و بیولوژیک است تا جغرافیایی مستقیم. چرا؟ چون گرجستان دارای جنگل‌های گرمسیری و نیمه‌گرمسیری قفقاز است که از نظر گونه‌های گیاهی و جانوری، شباهت‌هایی با بخش غربی جنگل‌های هیرکانی (مثلاً در آذربایجان) دارند. بعضی گونه‌ها و الگوهای زیستی بین این مناطق مشترک است.

🇷🇺روسیه: روسیه بیشتر در ساحل شمالی و شمال غربی دریای کاسپین قرار دارد و مناطق ساحلی‌اش شامل دشت‌ها، تالاب‌ها و استپ‌های قزاقی-کاسپینی است، نه جنگل‌های متراکم هیرکانی. با این حال:

از نظر زیست‌محیطی و اقلیمی، بخشی از کمربند گیاهی و حیات وحش دریای کاسپین در روسیه ادامه پیدا می‌کند. یعنی گونه‌های جانوری و برخی گیاهان مشابه در مناطق جنوبی دلتای ولگا و مناطق شمالی کاسپین روسیه دیده می‌شوند.

به طور خلاصه اگرچه جنگل‌های هیرکانی به‌طور مستقیم در خاک روسیه قرار ندارند، اما از نظر زیستی و اکولوژیکی با جنگل‌های مشابه در شمال قفقاز و مناطق جنوبی روسیه ارتباط دارند. این ارتباط نشان‌دهنده‌ی یک پیوستگی زیستی و اهمیت حفاظت از این اکوسیستم‌ها در سطح منطقه‌ای است.